Ünye Nüfus Defteri (1834)

Ünye Nüfus Defteri (1834)

Modern anlamda Osmanlı’da ilk genel nüfus sayımı 1831 ( h. 1246) tarihinde II. Mahmud zamanında yapılmıştır. Osmanlı devletinin hakim olduğu topraklarda orduya asker veren nüfus alanlarının neredeyse tamamını kapsayan bu sayımın Ünye kısmı 1834 tarihine denk düşmektedir. 177 Yıl sonra gün ışığına kavuşan Ünye’nin ilk nüfus sayımı sonuçları, “1834 Ünye Nüfus Defteri” adıyla yayınlandı ve Ünyelilerle buluştu. İstanbul’da görev yapan Ünyeli tarihçi ve araştırmacılar Sabri Bacacı, İrfan Dağdelen ve Osman Doğan 1834 Ünye Nüfus Defteri’ni Osmanlı Arşivleri’nden bulup transkripte ettiler. ÜNDER (Ünyeliler Derneği) tarafından yayınlanan bu çalışma, tarih araştırmacıları tarafından ve aile köklerini merak edenler için önemli bir belge niteliğindedir.

Osmanlı’da Nüfus Sayımı

Osmanlı Devleti'nde ilk genel nüfus sayımı 1831’de II. Mahmud zamanında yapılmıştır. Osmanlı devleti bu dönemde Batılı toplumlardaki modern gelişmelere benzer reformları gerçekleştirmeyi amaçlar.

II. Mahmud Döneminde (1808-1839) yapılan ilk nüfus sayımı, bir anlamda bir dizi yenileşme hareketinin hem sebebi hem de sonucudur. Bu dönemde ortaya çıkan gelişmeler özetle şu şekildedir:

15-16 Haziran 1826’da kaldırılan Yeniçeri Ocağı yerine ikame edilecek yeni bir ordunun kurulması hedeflenir. Yeni ordu, asker olmaya elverişli Müslüman erkek nüfustan oluşacaktır. Böylece Osmanlı devletinin kuruluşundan itibaren tutulmakta olan Tahrir Defterleri ’ne Nüfus Defterleri ilave edilir. Osmanlı Devleti, başta fethedilen topraklar olmak üzere tüm ülke toprakları üzerinde yaşayan halkın sayım ve yazımını yaptırmıştır. Devlet olarak halkına yükümlülük getirirken, kendi tebaasından ayni ve nakdi vergileri toplar, askere alır. Gayri Müslim nüfustan da cizye almayı hedefler. Bu anlamda 1831 Nüfus Sayımı öncelikle Müslim ve Gayri Müslim nüfusun ortaya çıkarılmasını sağlar.

Diğer yandan Osmanlı yönetimi ihtiyaç duyduğu reformları yapabilmesi için toplumu meydana getiren fertlerin sayısını, cinsiyetini, dil, din, meslek, yaş ve öğrenim durumlarını belirlemesi gerekir. İç ve dış göçler, nüfus artışları yahut azalması gibi nüfus hareketlerini takip etmek, nüfusun üretim faaliyetlerine göre dağılımını bilmek zorundadır.

Osmanlı topraklarının yazımı sırasında tutulan kayıtlar ülke nüfusu hakkında yaklaşık bir fikir verse de, bu tahminler sağlıklı olmamaktadır. Tapu-Tahrir Defterleri'nde kayda geçirilen vergi mükelleflerinin belli bir yaşa gelmiş olması, eli silah tutan kişileri esas alması söz konusudur. Bu defterlerdeki hane reislerinin ortalama aile sayısı göz önünde tutularak 4 yahut 5 rakamıyla çarpılarak nüfusun tespit edilmesi yanıltıcı olmaktadır. Üstelik evlenmemiş vergi mükellefleri de hane reisi olarak bu işleme tabi tutulurken vergi muafiyetine sahip olanlar değerlendirmeye alınmamaktadır.

1831 İlk Osmanlı Nüfus Sayımı

1831 Osmanlı Nüfus Sayımı Rumeli ve Anadolu'da yapılmıştır. Tahrir defterlerinden farklı olarak her yaştaki Anadolu ve Rumeli'de yaşayan erkek nüfus istisnasız sayılmıştır. Kadınlar, tıpkı diğer tahrirler gibi kayda alınmamıştır. 1831 Sayımında orduya asker vermeyen bölgeler kayıt dışında tutulmuştur.

1831 sayımına göre, sayımı yapılan yerlerde 2.5 milyonu Anadolu'da, 1.5 milyonu da Rumeli'de olmak üzere ortalama 4 milyon erkek nüfus yaşamaktadır.

Orduya asker vermediği için sayım dışında tutulan eyâletler şunlardır:

Lahsa, Basra, Yemen, Mısır, Tunus, Cezâyir, Trablusgarb ve Habeşistan.

1831 Sayımı Nedenleri ve Sonuçları

1831 sayımının sebebi, çoğu tarihçilere göre modernleşme hareketi yanında Yeniçeri Ocağı kaldırıldıktan sonra yeni kurulan orduya alınacak asker tespiti ile vergilerin dağılımı ve tahsilinde görülen aksaklıkların düzeltilerek yeni bir vergi sisteminin uygulamaya konmak istenmesidir.

16 Haziran 1826'da lağvedilen Yeniçeri Ocağı yerine "Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye" kuruldu. Yeni ordunun Batı’nın güçlü orduları karşısında tutunabilmesi için modernize edilmesi gerekiyordu. Yeni ordunun gücünün tespit edilmesi ve zaafa uğrayan vergi sisteminin düzene sokulması amacıyla 1831’de ülke çapında genel nüfus sayımına gidildi.

Genel nüfus sayımının ardından, askeri yenileşmeyi diğer reformlar izledi.

II. Mahmud iktidarının ikinci döneminde merkezi yönetimin taşralarda daha etkin olması sağlandı. Merkeziyetçilik anlayışını benimseyen bu uygulamalar, II. Mahmud’un ölümünü ardından başlayan Tanzimat döneminde asıl hukuki ifadesini buldu. Bürokratik yapı yenilenirken, mahalli idarelerde de bir takım değişikliklere gidildi. Eyaletlerde idari yapı değiştirildi. Sancak ve kaza yapılanmaları yeniden düzenlendi. İdari birimlerde merkezi yapılanma esas alındı.

Örneğin Müslüman mahallelerde doğanlar ve ölenlerin, gelip gidenlerin kaydı imamlar tarafından değil mahalli bir birim olan muhtarlar tarafından tutulmaya başlandı. Gayri Müslim mahallelerde ise papazlar yerine kocabaşılar bu göreve memur edildi. Böylece mahalli kurumlara tüm tebaanın nüfus kaydını tutma görevi verildi.

Ünye Nüfus Defteri 1834

1831’de başlayan Osmanlı nüfus sayımı ancak 1834’te Ünye ve çevresinin sayılmasını sağladı. Sayım sonuçlarını ihtiva eden Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı’nda NFS. d kodu ile Trabzon Vilayeti Nüfus Defterleri serisi içerinde 1029 numarayla 10 Ocak 1845 tarihi taşıyan kayıtlı belgeler esas alınmıştır.

Belgeleri günümüz Türkçe yazımına transkripte eden arkadaşlarımız, Nüfus Defteri üzerindeki 1845 tarihinin yanlışlıkla yazıldığı, doğrusunun 1834 olması gerektiğini belirtir.

“1029 Numaralı nüfus defterinin tarihinin her ne kadar 1845 olarak etiketi yapıştırılmış olsa da, tahrirden sonra doğan ve kayıtları yapılanların doğum tarihleri ve ölenleri için düşülen tarihler ciddi bir şekilde incelendiğinde bu defterin 1834 olduğu gerçeğini bizlere göstermektedir. Çünkü bu defterde doğum ve ölüm tarihlerine dair en eski kayıt tarihinin 1835 ve en son işlem yapılan tarihin de 1845 olduğu tespit edilmiştir”[1]

Ünye Nüfus Defteri (1834). ilk Osmanlı nüfus sayımının günümüz yazımına çevrilen örneklerinden üçüncüsüdür. İlk çeviri Trabzon Nüfus Kütüğü (1834), ikincisi Of Nüfus Defteri (1834)’tür.

Üç çalışma da bu konuda öncü olma vasfını taşımaktadır.

Karadeniz Bölgesinden gelen bu çaba aslında tüm yerleşim birimleri için gerekli olan bir çalışmadır. Yerel tarih alanında araştırma yapanlardan, ben kimim, nereden geldim, soyum sopum ne? Sorusunu soranlar için önemli bir başvuru kaynağıdır.

Nüfus Defteri’nde Neler var?

Büyük boy (19 x 26), lüks ciltli ve birinci kağıt hamuruna basılan eser 594 sayfa. İçişleri Bakanı Ordu milletvekili İdris Naim Şahin’in “Takdim”i ile başlayan kitap, Ordu Milletvekili Mustafa Hamarat, ÜNDER Başkanı Av. Ahmet Yılmaz’ın teşekkürleriyle açılıyor. Önsöz’ünde eseri hazırlayan Sabri Bacacı, İrfan Dağdelen ve Osman Doğan’ın açıklamaları yer alıyor.

Kitabın ilk bölümünde Hicri ve Rumi Takvimler hakkında bilgiler, tahrir ve nüfus konusunda açıklamalar yer alıyor.

Ünye Tarihi ile ilgili Osman Doğan’ın daha önceki çalışmalarından aktarılan bölümün ardından Osmanlı nüfus defterleri hakkında bilgiler veriliyor.

Canik Sancağı ve Ünye kazası nüfusu çeşitli yıllara göre mukayese edilirken, Ünye Nüfus Defterlerinin değerlendirilmesi yapılıyor.

Mahalle ve karyelere göre 1834 yılı nüfus sayım sonuçlarının yer aldığı kısımda, mahalle ve köylerin önce aile adlarına göre alfabetik dizilişi, ardından da tek tek defterde yer alan isimlerin nüfus kayıt örnekleri veriliyor.

Göçebe taifelerinin lakapları açıklanarak, Müslim ve Gayri Müslim kesimin demografik dökümünü yapıyorlar.

Sonraki bölümde kitabın büyük bölümünü oluşturan, nüfus defteri sayfalarının orijinal sıralanışına göre transkripsiyonu var.

Ardından “Belgeler” kısmında 110 sayfa 1834 Ünye Nüfus Sayımı Defterinin orijinal nüshaları yer alıyor.

Son kısma koyulan indeks, okuyucuya büyük kolaylık sağlıyor. İsteyen aradığını buradaki alfabetik sıralamaya bakarak bulabiliyor.

Defter’den Bazı Örnekler

1834 Nüfus Sayımına göre Ünye merkez mahallesi nüfusu şöyledir:

Müslüman erkek nüfus; Burunucu 66 hane 177 kişi, Çamurlu 198 hane 492 kişi, Çömlekçi 80 hane 176 kişi, Kalederesi 275 hane 608 kişi, Orta Mahalle 156 hane 331 kişi ile toplam 775 hane ve 1784 kişidir.

Gayri Müslim erkek nüfus; Orta Mahalle Ermeni taifeleri 30 hane 118 nüfus, Çamurlu Ermeni taifesi 10 hane 34 nüfus olmak üzere toplam Ermeni erkek nüfusu 40 hane 152 kişidir. Rum Mahallesi 228 hane 541 kişi, orta Mahalle Rum taifesi beyanı 16 hane 37 kişi ile toplam Rum erkek nüfusu224 hane 578 kişidir.

Gayri Müslimlerin toplamı 284 hane 730 kişidir.

Sayım sonuçlarına göre Ünye merkez nüfusun % 71’i Müslüman, % 6’sı Ermeni, % 23’ü Rum’dur.

Nüfus kaydı geçirilirken ailelerin lakapları belirleyici olmaktadır. Eşkal (resim) bildiren lakapların ağırlıkta olduğu nüfus defterlerinde aile reislerinin fiziksel görünümü belirleyici olmaktadır. Özellikle Trabzon ve Of Nüfus Defterlerinde yer alan “ter bıyıklı Mahmut”, “Kumral sakallı Uzun Mustafaoğlu” gibi tanımlamalar ağırlıktadır. Ünye Defteri’nde ise, daha çok meslek adları göze çarpmaktadır. Berber, terzi, elmacı, cebeci, kadı, imam ve molla oğlu gibi tanımlamalar bulunmaktadır. Bir kısmı da Vonalı yahut Giritli gibi göç geldiği yerin adıyla anılmaktadır.

Nesilden nesile günümüze kadar gelen bu aile lakapları köklerimize ait bilgiler içermektedir. Ünye’de yaşayan herkesi yakından ilgilendiren bu bilgileri bize kazandıran Sabri Bacacı, İrfan Dağdelen ve Osman Doğan başta olmak üzere emeği geçen herkesi kutluyor ve basılmasını sağlayan ÜNDER (Ünyeliler Derneği) yönetimine teşekkür ediyoruz.

ÜNYE TARİH ARAŞTIRMA GRUBU

A. KABAYEL – A. D. VARİLCİ

Dipnotlar:

[1] Ünye Nüfus Defteri (1834), Sabri Bacacı, İrfan Dağdelen ve Osman Doğan, ÜNDER yay. s. 47, İstanbul 2011